Blog
Adwokat Milena Nowicka
Spadkodawca teoretycznie może zapisać majątek dowolnej osobie. W tym zakresie istnieją jednak pewne ograniczenia. Przepisy wprowadzają dodatkową ochronę dla osób najbliższych – prawo do zachowku. Ten temat niezmiennie budzi wiele emocji, ale i równie wiele pytań oraz wątpliwości. Czym właściwie jest to uprawnienie? Jak obliczyć wysokość zachowku? I czy da się uniknąć jego zapłaty? Wszystkie odpowiedzi znajdują się w tym wpisie.
Zachowek to uprawnienie, które ma na celu ochronę osób najbliższych dla spadkodawcy. Gwarantuje, że nawet jeśli zostaną pominięte w testamencie albo nawet gdy spadkodawca rozdysponuje większość swojego majątku w formie darowizn, i tak mogą otrzymać pewne minimum przewidziane przez przepisy.
Jako osoba, która nie dostała żadnego majątku po zmarłym albo otrzymała mniej, niż przewiduje ustawa, możesz więc domagać się brakującej kwoty. Co do zasady występujesz wtedy przeciwko spadkobiercy (ewentualnie przeciw obdarowanemu) o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. Sprawę możesz rozwiązać w formie ugody lub skierować ją do sądu.
Żeby jednak w ogóle ubiegać się o zachowek, musisz spełnić 2 warunki:
Jak wiesz już z poprzedniego akapitu, prawo do zachowku przysługuje osobom najbliższym spadkodawcy (zstępni, małżonek, rodzice), pod warunkiem, że byliby uprawnieni do dziedziczenia z mocy ustawy.
Żeby więc odpowiedzieć sobie na pytanie, czy jako osoba z tego kręgu masz prawo do jakichkolwiek pieniędzy, musisz sprawdzić, komu przypadłby spadek, gdyby zmarły nie sporządził testamentu. Jeśli miał zstępnych (dzieci, wnuki), to zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego dziedziczą oni wraz z jego małżonkiem. Wnuki mają jednak prawo do zachowku dopiero wtedy, gdy ich rodzice nie żyją albo z różnych powodów nie są dopuszczeni do dziedziczenia.
Z kolei jako rodzic zmarłego dziedziczysz z ustawy dopiero, jeśli ten nie miał zstępnych, ewentualnie gdy ci z jakiegoś powodu nie mogą lub nie chcą dziedziczyć.
Oznacza to, że jako małżonek lub dziecko spadkodawcy roszczenie o zachowek masz praktycznie zawsze. Z kolei jako wnuk lub rodzic zmarłego – tylko w niektórych przypadkach.
To, ile dokładnie wynosi zachowek w danym przypadku, zależy od stopnia pokrewieństwa ze spadkodawcą, liczby osób uprawnionych do dziedziczenia oraz Twojej sytuacji (wieku, zdolności do pracy).
Cały proces określenia wysokości zachowku składa się więc w sumie z 3 kroków:
Krok 1.: ustalenie wielkości udziału spadkowego
Aby obliczyć wysokość zachowku, w pierwszej kolejności musisz określić udział spadkowy przysługujący Ci przy dziedziczeniu ustawowym (kiedy zmarły nie sporządził testamentu). Taki udział określa się w formie ułamka – 1/2, 1/3, 1/6 itd.
Jeśli jesteś:
Przykład:
Spadkodawca miał żonę oraz dwójkę dzieci, więc przy dziedziczeniu ustawowym każde z nich powinno otrzymać udział spadkowy w wysokości 1/3. Gdyby natomiast miał 4 dzieci, żona dostałaby ¼ spadku, a pozostałe ¾ uległoby równemu podziałowi między dzieci.
Krok 2.: obliczenie wysokości zachowku w formie ułamka
Z tytułu zachowku należy Ci się zwykle połowa wartości udziału spadkowego, który przypadłby Ci przy dziedziczeniu ustawowym. Oznacza to, że musisz przemnożyć ułamek odpowiadający Twojemu udziałowi spadkowemu przez ½ .
Wyjątek stanowi sytuacja, gdy jesteś małoletnim spadkobiercą lub osobą trwale niezdolną do pracy – w takim przypadku masz prawo do wyższego zachowku, wynoszącego 2/3 udziału ustawowego.
Przykład:
Spadkodawca miał żonę i jedno, niepełnoletnie dziecko. Zarówno żona, jak i dziecko z ustawy dziedziczyliby po połowie spadku. Zachowek żony wynosi jednak ¼ (udział spadkowy wysokości ½ x ½), a dziecka – 1/3 (udział spadkowy wysokości ½ x 2/3 – wyższy zachowek, ponieważ dziecko jest niepełnoletnie).
Krok 3.: ustalenie pieniężnej wartości zachowku
Kolejny krok to określenie, jak Twój zachowek przekłada się na konkretną wartość pieniężną. W tym celu musisz przemnożyć określony ułamek (wynik przemnożenia udziału ustawowego przez ½ lub 2/3) przez tzw. substrat zachowku, czyli wartość majątku brana pod uwagę przy obliczaniu zachowku. W skład substratu wchodzi nie tylko czynna wartość spadku (majątek spadkowy pomniejszony o zobowiązania), ale też wartość większości darowizn oraz wartość zapisów windykacyjnych.
Przykład:
Załóżmy, że Twój zachowek wynosi ¼, a spadkodawca pozostawił po sobie spadek wysokości 1 miliona złotych. Nie zostawił żadnych darowizn i żadnych zapisów windykacyjnych. Twój zachowek ma więc wartość 250.000 złotych (1.000.000 x ¼).
To, że komuś przysługuje zachowek, wcale jeszcze nie oznacza, że rzeczywiście go dostanie. Wiele zależy od tego, czy otrzymał jakikolwiek majątek w formie spadku lub darowizn oraz czy nie ma powodów do odsunięcia go od dziedziczenia.
Najbardziej oczywisty przypadek, kiedy trzeba płacić zachowek, to ten, gdy spadkodawca zostawił po sobie testament i całkowicie pominął w nim osobę uprawnioną – np. zapisał cały swój majątek synowi, zupełnie pomijając żonę.
Możliwa jest też inna sytuacja – spadkodawca wprawdzie nie pomija żony w testamencie, ale zapisuje jej mniej, niż należny jej zachowek – np. wartość jej zachowku wynosi 250.000 złotych, tymczasem w testamencie otrzymała majątek wysokości 100.000 złotych. W takiej sytuacji może domagać się od pozostałych spadkobierców (w tym przypadku syna) uzupełnienia należnego jej zachowku (a więc zapłaty pozostałych 150.000 złotych).
Jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, wciąż może się zdarzyć, że danej osobie będzie należał się zachowek. Wszystko dlatego, że przy obliczaniu wartości zachowku pod uwagę bierze się nie tylko wartość samego spadku, ale także większości darowizn dokonanych za życia spadkodawcy oraz ewentualnych zapisów windykacyjnych.
Oznacza to, że jeśli spadkodawca w darowiźnie przekazałby naprawdę wartościowe przedmioty, wciąż mogłaby się pojawić konieczność zapłaty zachowku – mimo tego, że nie spisał testamentu i prawo do spadku mają najbliższe mu osoby.
Przykład:
Spadkodawca zmarł, nie spisując testamentu i pozostawiając po sobie spadek wysokości 200.000 złotych. Rok przed śmiercią dokonał darowizny na rzecz brata wysokości 600.000 złotych. Zgodnie z przepisami ustawowymi dziedziczy pełnoletnia córka i żona zmarłego – po 100.000 złotych. Otrzymana kwota jest jednak niższa niż przysługujący im zachowek. Każda z pań powinna bowiem otrzymać ½ swojego udziału spadkowego ( ½ x ½ ) pomnożoną przez wartość spadku i darowizn (200.000 + 600.000 złotych). Oznacza to, że zachowek wynosi po 200.000 złotych (800.000 x ¼ ). Zarówno matka, jak i córka mogą więc zgłosić się do brata spadkodawcy i żądać uzupełnienia zachowku – zapłaty po 100.000 złotych.
Darowizna wpływa jednak na zachowek także w inny sposób – może być zaliczona na schedę spadkową. W praktyce oznacza to, że jeśli sam uprawniony do zachowku wcześniej otrzymał darowiznę od zmarłego, to należy ją zaliczyć na należny mu zachowek. W efekcie może się okazać, że choć w ramach spadku otrzymał niewiele (albo nawet nie dostał niczego), nie ma prawa domagać się zapłaty zachowku.
Przykład:
Spadkodawca zmarł, a w testamencie powołał żonę do całego spadku wysokości 200.000 złotych. Całkowicie pominął w nim swoją jedyną córkę. Córka była pełnoletnia, więc jej zachowek powinien odpowiadać ¼ substratu zachowku. Jednocześnie kilka lat wcześniej spadkodawca dokonał darowizny na rzecz córki wysokości 80.000 złotych. Wysokość zachowku dla córki wynosi ¼ x 280.000 złotych – 70.000 złotych. W takiej sytuacji uznaje się, że córka otrzymała już należny jej zachowek w formie darowizny. Co więcej – dostała nawet więcej niż wysokość zachowku, do którego uprawniają ją przepisy. Nie może więc domagać się żadnych pieniędzy z tytułu zachowku.
Czy sam fakt, że dana osoba jest uprawniona do zachowku, oznacza od razu, że musisz jej zapłacić żądaną kwotę? Niekoniecznie. Istnieje aż 7 sytuacji, w których zdołasz tego uniknąć.
1. Przedawnienie
Termin przedawnienia roszczenia obecnie wynosi 5 lat i liczony jest od daty ogłoszenia testamentu. Jeśli natomiast spadkodawca nie spisał swojej ostatniej woli, czas ten zwykle biegnie od momentu jego śmierci. Przedawnienie sprawia, że możesz skutecznie zwolnić się od obowiązku zapłaty. Mówiąc prościej – jeśli uprawniony do zachowku zgłosi się do Ciebie po upływie 5 lat, wystarczy, że podniesiesz zarzut przedawnienia (powiesz, że roszczenie się przedawniło).
2. Niegodność dziedziczenia
Może się też zdarzyć, że uprawniony do zachowku z różnych powodów „nie zasłużył” na spadek, a nawet na zachowek. Decyzję w tej sprawie może podjąć jednak tylko sąd. Istnieją przy tym zaledwie 3 powody, które mogą uzasadniać stwierdzenie niegodności dziedziczenia:
Jeśli osoba żądająca zachowku dopuściła się którejś z wyżej opisanych sytuacji, możesz wnioskować o uznanie jej za osobę niegodną, a tym samym pozbawić jej prawa do zachowku.
3. Wydziedziczenie
Również sam spadkodawca może stwierdzić, że uprawniony „nie zasługuje” na zachowek, a więc dokonać wydziedziczenia (pozbawienia prawa do zachowku). Taką decyzję ma jednak prawo podjąć wyłącznie z 3 powodów, a więc gdy uprawniony:
To sąd będzie rozstrzygał, czy wydziedziczenie z powyższych powodów jest skuteczne. Zdarza się bowiem, że w opinii spadkodawcy zachowanie było na tyle naganne, że zasługiwało na wydziedziczenie, tymczasem obiektywnie nie da się stwierdzić, że dana osoba słusznie została pozbawiona prawa do zachowku. Co równie ważne – skutecznego wydziedziczenia można dokonać wyłącznie w testamencie, podając zarówno powód (powołując się na któryś z 3 wymienionych podpunktów), jak i uzasadnienie.
4. Zaliczenie zachowku na schedę spadkową
Jeśli uprawniony żąda od Ciebie zapłaty zachowku, koniecznie sprawdź, czy nie otrzymał darowizn, które można zaliczyć na schedę spadkową. Być może okaże się, że mimo pominięcia w testamencie darowizna wyczerpała jego prawo do zachowku.
5. Odrzucenie spadku
Do pozbawienia prawa do zachowku dochodzi również w przypadku odrzucenia spadku. Warto jednak pamiętać, że jeśli taki spadek odrzuca dziecko lub wnuk spadkodawcy, jego prawa (w tym także prawo do zachowku) co do zasady przechodzą na dalszych zstępnych i wtedy to oni mogą domagać się zapłaty od innych spadkobierców lub obdarowanych.
6. Zrzeczenie się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia to specjalna umowa zawierana między spadkobiercą a spadkodawcą. Nie każdy zdaje sobie jednak sprawę, że zrzekając się dziedziczenia, zrzeka się również prawa do zachowku. Spadkobiercę traktuje się bowiem, jakby w ogóle nie dożył otwarcia spadku.
7. Powołanie się na zasady współżycia społecznego
Jeśli żaden z wyżej wymienionych przypadków nie znajduje zastosowania, możesz jeszcze powołać się na art. 5 Kodeksu cywilnego, czyli wskazać, że przyznanie zachowku danej osobie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Jest to jednak bardzo szerokie sformułowanie, dlatego trudno przekonać sąd do swoich racji. Nie jest to jednak również niemożliwe – w orzecznictwie nie brak przypadków, gdy takie sprawy zakończyły się sukcesem.
Warto natomiast dodać, że zwykle dzięki powołaniu się na art. 5 Kodeksu cywilnego jesteś wprawdzie w stanie obniżyć wysokość zachowku do zapłaty, ale nie całkowicie uniknąć tego obowiązku. Wprawdzie żaden przepis nie wyklucza wprost możliwości całkowitego pozbawienia uprawnionego zachowku, ale praktyka pokazuje, że takie rozstrzygnięcia nie zapadają.
Uprawnienie do zachowku przysługuje zawsze, gdy zstępny, małżonek lub rodzic nie został powołany do spadku albo otrzymał mniej, niż pewne minimum przewidziane przez przepisy. Nie zawsze oznacza to automatycznie, że taka osoba otrzyma jakiekolwiek pieniądze – istnieje kilka przypadków, gdy mimo wszystko nie będzie miała do nich prawa. Przepisy prawa spadkowego są na tyle zawiłe i złożone, że jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości – najlepiej, gdy skonsultujesz je z prawnikiem. Pamiętaj, by nadmiernie z tym nie zwlekać i działać szybko – termin przedawnienia wbrew pozorom jest stosunkowo krótki.
Zachowek – co to takiego?
Zachowek to pewne minimum, które zgodnie z przepisami osoby najbliższe spadkodawcy (zstępni, małżonek, rodzice) powinny otrzymać po jego śmierci. Może to mieć miejsce w formie samego spadku, zapisów windykacyjnych lub darowizn. Wysokość zachowku określa się poprzez przemnożenie ułamka wysokości ½ lub 2/3 przez ułamek odpowiadający udziałowi, jaki przypadłby uprawnionemu do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym.
Komu przysługuje zachowek od darowizny?
Zachowek należy się tym osobom najbliższym spadkodawcy (zstępnym, małżonkowi, rodzicom), którzy ze względu na dokonaną darowiznę otrzymali mniej niż minimum przewidziane przez przepisy. Jeśli więc dokonana darowizna nie sprawia, że trafi do nich majątek o mniejszej wartości niż wartość zachowku, nie mogą się domagać żadnych pieniędzy od obdarowanego.
Jak spisać testament bez prawa do zachowku?
Aby pozbawić bliską osobę prawa do zachowku, trzeba skutecznie wydziedziczyć ją w testamencie. Można zrobić to tylko z trzech powodów wymienionych w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Należy więc wskazać kogo się wydziedzicza, na podstawie którego z przypadków z art. 1008 KC, a także uzasadnić swoje stanowisko (podać przykłady zachowania, które uzasadniałoby wydziedziczenie).
Jak nie płacić zachowku po otrzymaniu darowizny?
Zachowku od darowizny nie trzeba płacić, jeśli nie należy się do kręgu spadkobierców ustawowych i od otrzymania darowizny minęło co najmniej 10 lat. Istnieje też szansa, że uprawniony zgłosi się ze swoim roszczeniem za późno – po ponad 5 latach od momentu otwarcia spadku. Wtedy można powołać się na przedawnienie roszczeń i w ten sposób również uniknąć obowiązku zapłaty.
|
Kancelaria: Romulada Traugutta 84/1A, 82-300 Elbląg |
|
Zadzwoń do nas: |
|
E-mail: |
