Niegodność dziedziczenia: jak odsunąć od spadku spadkobiercę, który nie zasłużył na majątek po zmarłym?

Spis treści: 

1. Na czym polega niegodność dziedziczenia? 
2. Jakie są skutki niegodności dziedziczenia?
3. Jak wygląda procedura odsunięcia niegodnego od spadku? Tutaj nie obędzie się bez ingerencji sądu!
4. Kiedy można żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia? 
   1. Uznanie za niegodnego dziedziczenia z powodu popełnienia ciężkiego, umyślnego przestępstwa przeciw spadkodawcy
   2. Spadkobierca jest niegodny dziedziczenia z uwagi na próby wpływania na zasady dziedziczenia testamentowego
   3. Stwierdzenie niegodności dziedziczenia z uwagi na wpływanie na treść testamentu
   4. Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego
   5. Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku pieczy
5. Uwaga na przebaczenie: odbiera możliwość uznania za niegodnego dziedziczenia

 

Uznanie danej osoby za niegodną dziedziczenia pozwala odsunąć ją od spadku i pozbawić ewentualnego prawa do zachowku. W ten sposób można dopilnować, by ktoś, kto na majątek po zmarłym „nie zasłużył", rzeczywiście go nie otrzymał. Instytucja niegodności dziedziczenia niesie więc za sobą poważne konsekwencje. Właśnie dlatego prawo spadkowe pozwala z niej skorzystać tylko w konkretnych przypadkach i po spełnieniu określonych warunków. 

 

Na czym polega niegodność dziedziczenia? 

Niegodność dziedziczenia polega na stwierdzeniu przez sąd, że dana osoba nie zasłużyła, by otrzymać majątek po zmarłym – czy to w formie spadku, czy też w ramach zapisu lub roszczenia o zachowek. 

Jest to więc wyjątek od reguły, która zakłada, że majątek powinien być rozdysponowany zgodnie z wolą spadkodawcy. Do takiej dużej ingerencji w kwestie dziedziczenia dochodzi jednak nie bez powodu. Przyczyny niegodności w dużej mierze odnoszą się do sytuacji, w których spadkodawca sam mógłby uważać, że dana osoba na spadek nie zasłużyła, ale mimo tego nie mógł podjąć potrzebnych działań – np. z uwagi na groźby skutecznie powstrzymujące go przed zmianą treści testamentu.

Oczywiście dziedziczenie przez osobę grożącą spadkodawcy byłoby – delikatnie mówiąc – niesprawiedliwe. I właśnie tutaj wkracza niegodność dziedziczenia. Ma stać na straży poczucia sprawiedliwości społecznej.

 

Jakie są skutki niegodności dziedziczenia?

Osobę uznaną za niegodną dziedziczenia traktuje się tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Skutki tej sytuacji będą jednak różne, w zależności od tego, czy jest spadkobiercą ustawowym, testamentowym, czy też otrzyma majątek w formie zapisu lub jedynie przysługuje jej prawo do zachowku.

Jako niegodny dziedziczenia spadkobierca ustawowy nie otrzymuje żadnego majątku i nie ma prawa do zachowku. Jednocześnie w jego miejsce do dziedziczenia dochodzą osoby, którym przypadłby spadek w dalszej kolejności. Na przykład, jeśli syn spadkodawcy zostanie uznany za niegodnego dziedziczenia, jego udział przypadnie jego własnym dzieciom, a więc wnukom spadkodawcy.

Niegodny dziedziczenia testamentowego również zostaje odsunięty od spadku. W tym przypadku do dziedziczenia dojdzie wówczas spadkobierca podstawiony (o ile został ustanowiony w testamencie). W przeciwnym razie udział niegodnego przypadnie pozostałym spadkobiercom testamentowym w ramach tzw. przyrostu.

Jeśli niegodny dziedziczenia jest zapisobiorcą, taktuje się go tak, jak gdyby nigdy na jego rzecz nie ustanowiono zapisu. Z kolei gdy niegodny dziedziczenia to osoba uprawniona do zachowku, takie uprawnienie nie będzie już przysługiwać.

 

Jak wygląda procedura odsunięcia niegodnego od spadku? Tutaj nie obędzie się bez ingerencji sądu!

Niegodność dziedziczenia może zostać stwierdzona wyłącznie przez sąd. Oznacza to, że konieczne będzie uruchomienie postępowania.

Może to zrobić każda osoba mająca interes w stwierdzeniu niegodności dziedziczenia. Mowa tu więc nie tylko o spadkobiercach czy członkach rodziny. Równie dobrze zainterweniować może prokurator czy osoba trzecia – chociażby świadek sytuacji, w której niegodny niszczył testament sporządzony przez spadkodawcę.

Co ważne, obowiązuje ograniczony termin na uruchomienie postępowania. Wynosi on 1 rok od momentu dowiedzenia się o działaniu uzasadniającym stwierdzenie niegodności, przy czym maksymalnie 3 lata od śmierci spadkodawcy.

Warto też dodać, że zgodnie z orzecznictwem sądów stwierdzenie niegodności dziedziczenia może się odbyć tylko w ramach procesu. To ważna informacja, bo wiele osób sądzi, że zarzut niegodności dziedziczenia wystarczy podnieść podczas postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Jest to jednak nieprawda, bo w tym przypadku mamy do czynienia z postępowaniem nieprocesowym. Z tego powodu konieczne będzie przeprowadzenie odrębnej sprawy. Na czas jej trwania postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku zostanie zawieszone.

Jeśli z kolei już wcześniej doszło do potwierdzenia praw do spadku czy to przed notariuszem w ramach notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia, czy właśnie przed sądem, wciąż możesz skutecznie dążyć do stwierdzenia niegodności dziedziczenia. W takiej sytuacji wyrok wydany przez sąd stwierdzający niegodność dziedziczenia będzie podstawą do zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.  

 

Kiedy można żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia? 

Nie każda sytuacja, w której Twoim zdaniem ktoś zachował się nagannie, będzie pozwalała na stwierdzenie niegodności dziedziczenia. Skoro jest to wyjątek od reguły, ustawodawca zastrzegł go dla szczególnych przypadków.

Zostały one dokładnie wymienione w przepisach. A to oznacza, że tylko jeśli dany przypadek kwalifikuje się do któregoś z punktów tej krótkiej listy, może dojść do skutecznego odsunięcia danej osoby od majątku po zmarłym. Za niegodną dziedziczenia może zostać uznana wyłącznie osoba, która: 

1. Popełniła ciężkie, umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy;
2. Próbowała wpłynąć na zasady dziedziczenia testamentowego; 
3. Próbowała wpłynąć na treść testamentu;
4. Uporczywie nie wykonywała obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy;
5. Uporczywie uchylała się od wykonywania pieczy nad spadkodawcą. 

Zanim szczegółowo omówimy wszystkie te przypadki, jeszcze jedna ważna uwaga: pt. 4 i 5 weszły w życie dopiero 15 listopada 2023 roku. Z tego powodu stwierdzenia niegodności dziedziczenia na ich podstawie można się domagać tylko, jeśli dane zdarzenie miało miejsce po tej dacie.

 

1. Uznanie za niegodnego dziedziczenia z powodu popełnienia ciężkiego, umyślnego przestępstwa przeciw spadkodawcy

Żeby można było mówić o umyślnym ciężkim przestępstwie przeciwko spadkodawcy:

• Za dany czyn musi być przewidziana odpowiedzialność karna w Kodeksie karnym;
• Sprawca musiał działać albo z zamiarem dokonania takiego czynu, albo przewidywać, że dana sytuacja może doprowadzić do konkretnych skutków i się na nie godzić;
• Zachowanie musiało być wymierzone przeciw spadkodawcy, a nie innej osobie.

Najwięcej problemów stwarza określenie, kiedy dane przestępstwo kwalifikuje się jako „ciężkie”. Niektórzy uznają, że będą to takie przestępstwa, które Kodeks karny klasyfikuje jako zbrodnie, a nie występki. Nie jest to jednak rozróżnienie, które zawsze się sprawdzi. Najlepiej więc w tej sprawie skonsultować się z kancelarią, by to adwokat od spraw spadkowych ocenił, czy dane działanie może stwarzać szansę na stwierdzenie niegodności dziedziczenia. 

 

2. Spadkobierca jest niegodny dziedziczenia z uwagi na próby wpływania na zasady dziedziczenia testamentowego

Niegodną dziedziczenia będzie też osoba, która usiłowała (skutecznie lub nie) wpłynąć na testament – zmuszając spadkodawcę do jego sporządzenia lub odwołania albo przeszkadzając w odwołaniu lub sporządzeniu takiej ostatniej woli. Co ważne, to działanie musi się odbywać z użyciem poważnej i bezprawnej groźby lub podstępu. 

 

3. Stwierdzenie niegodności dziedziczenia z uwagi na wpływanie na treść testamentu

Osoba niegodna dziedziczenia mogła też nie tyle wpływać na działania spadkodawcy, co na treść testamentu – np. podrobić go, przerobić, ukryć lub zniszczyć, a nawet korzystać z testamentu podrobionego lub przerobionego przez kogoś innego. Każde takie działanie też będzie uzasadniać stwierdzenie niegodności dziedziczenia.

 

4. Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego

Żeby sąd stwierdził niegodność dziedziczenia, nie wystarczy tylko fakt, że dana osoba nie płaciła alimentów. Konieczna jest jeszcze uporczywość w uchylaniu się od tego obowiązku, a także moment, w którym to nastąpiło – ważne, by było to już po wejściu w życie nowelizacji (po 15 listopada 2023 roku). Co więcej, przepisy wymagają, by obowiązek alimentacyjny był określony co do wysokości w orzeczeniu sądowym, ugodzie lub umowie.

 

5. Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku pieczy

Niegodność dziedziczenia sąd może stwierdzić również, gdy niegodny spadkobierca nie wywiązał się z obowiązku pieczy. Może to dotyczyć szczególnie obowiązku wynikającego z władzy rodzicielskiej lub sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeństwa, opieki albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica oraz dziecka.

I w tym przypadku konieczne jest jednak spełnienie jeszcze 2 warunków. Po pierwsze, takie postępowanie musiałoby być uporczywe. I po drugie – musiałoby mieć miejsce już po wejście w życiu nowelizacji dotyczącej przesłanek niegodności dziedziczenia (a więc po 15 listopada 2023 roku).

 

Uwaga na przebaczenie: odbiera możliwość uznania za niegodnego dziedziczenia

Załóżmy, że dana osoba zachowywała się w co najmniej jeden z 5 wyżej opisanych sposobów i masz możliwość uruchomienia postępowania o stwierdzenie niegodności dziedziczenia w przewidzianym terminie. Czy to gwarantuje, że taki spadkobierca zostanie odsunięty od spadku? 

Niekoniecznie. Abstrahując już od tego, że musisz przedstawić odpowiednie dowody, by sąd stwierdził niegodność dziedziczenia, może pojawić się jeszcze jedna przeszkoda.

Przyjmuje się, że jeśli spadkodawca przebaczył takiej osobie, nie może być ona uznana za niegodną dziedziczenia. Nie ma przy tym znaczenia, w jaki sposób do tego przebaczenia doszło – dozwolona jest każda forma, a nawet przebaczenie w sposób dorozumiany. Ważna natomiast, by spadkodawca w momencie przebaczenia miał dostateczne rozeznanie co do skutków z tym związanych. Nie musi mieć więc nawet pełnej zdolności do czynności prawnych. 

Jak widzisz, sprawdzenie, czy dana osoba spełnia wymogi uznania za niegodną i czy doszło do ewentualnego przebaczenia, ma ogromne znaczenie. Warto ustalić te wszystkie kwestie jeszcze przed wniesieniem pozwu. A jeśli nie jesteś w stanie zrobić tego samodzielnie, najlepiej skorzystaj z pomocy doświadczonego adwokata od spraw spadkowych.